«Բանաստեղծների առատությունը հասարակության բարձր մակարդակի մասին չի խոսում, ավելի շուտ` հակառակը»

Գրականագետ, բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, բանաստեղծ ՀԵՆՐԻԿ ԷԴՈՅԱՆԻ հետ մեր զրույցը գրամոլության, լավ ու վատ գրականության, օտարացման, մենակության, լռության ու պոեզիայի մասին է: Հարցերը, մեջբերումները «քաղված» են բանաստեղծի մտորումներից ու պոեզիայից:

«ԳՐՔԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՎԻԹԽԱՐԻ ԿՈՒՅՏԻ ՄԵՋ ԲԱԶՄԱԶԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ՓՆՏՐԵԼՆ ԱՅԺՄ ԱՎԵԼՈՐԴ ԶԲԱՂՄՈՒՆՔ Է»

-Երբ հետաքրքրվում էի երիտասարդ հայ կոմպոզիտորներով, իսրայելաբնակ կոմպոզիտոր Նուբար Ասլանյանն ասաց. «Ինձ համար ամենաժամանակակից կոմպոզիտորը Բեթհովենն է»: Ի՞նչ կասեք ժամանակակից հայ պոեզիայի մասին, հետևո՞ւմ եք երիտասարդ բանաստեղծների գործերին:
-Բեթհովենը, իրոք, բոլոր ժամանակների կոմպոզիտոր է, բայց չպետք է մոռանալ, որ նա ապրել և ստեղծագործել է 18-րդ դարի վերջերին և 19-րդ հարյուրամյակի առաջին կեսին, հետևաբար, նրա մեջ մարմնավորված է այդ ժամանակների «ոգին» (ոճը, եղանակը, ինտոնացիան), որի ստեղծողներից մեկն էլ Բեթհովենն էր, այսինքն, նա ոչ միայն կրում էր այն իր մեջ, այլև ստեղծում էր այն: Բոլոր ժամանակների մեջ գտնվելու համար նախ և առաջ պետք է գտնվել «մի ժամանակի» մեջ, որից դուրս նա կարող է կորցնել «բոլոր ժամանակները»: Նման հռետորական միտք արտահայտելու ժամանակ պարտադիր պետք է հիշել այդ «մի ժամանակը»: Ինչ վերաբերում է հայ ժամանակակից պոեզիային, կարելի է ասել, որ այդ պոեզիան գտնվում է կայացման պրոցեսում. էպատաժային շատ բաներ արդեն հաղթահարվում են, իսկ շատ բաներ նոր միայն սկսում են ձևավորվել: Երիտասարդ բանաստեղծներին հետևում եմ, իսկ մի քանիսի հետ որոշակի հույսեր եմ կապում (Էդուարդ Հարենց, Թոնդրակ...):
-«Պոեզիան ոչ մի հարց չի կարող լուծել, պոետը միայն մի հարց է լուծում` պոեզիայի հարցը»: Իսկ ասում են` քաղաքականացված պետք է լինի մեր ժամանակների պոեզիան: Պոետ-վավերագիրների գործերն այս ժամանակից այն կողմ չե՞ն անցնելու:
-Պոեզիան, այո, լուծում է միայն մեկ հարց` պոեզիայի, այսինքն` արվեստի հարցը: Բանաստեղծից պահանջեք պոեզիա և ոչ թե մի այլ բան, իսկ պոեզիան (եթե այն իրոք համապատասխանում է այդ բառի բուն իմաստին) հենց այն է, ինչին ձգտում է մարդկային հոգին: Հակառակ դեպքում նա ոչ լավ բանաստեղծություն կստանա կարդալու համար, ոչ էլ կստանա իրեն հուզող հարցերի լուծումը, որը պետք է փնտրել ոչ թե պոեզիայի մեջ, այլ մի ուրիշ տեղ: Բանաստեղծը կարող է արտահայտել իր քաղաքական դիրքորոշումը, բայց ամբողջ պոեզիան ծառայեցնել դրան չի կարող: Քաղաքական հարցերն ինչ-որ ձևով լուծվում են, որով «այդ պոեզիան» պղպջակի պես կարող է պայթել և անհետանալ այդ հարցերի հետ, օրինակ, 1920-50-ական թվականների գրականությունը, որից այժմ ապրում են միայն առանձին գործեր:
-Մեր օրերում գրքանունների թիվը շատացել է. լա՞վ է դա, թե՞ բազմազանության մեջ ստվերվում, կորչում են լավ գրքերը:
-Իրոք, գրքերի թիվը հասել է սպառնալից չափերի: Գրամոլությունը մոլեգնում է: Բանաստեղծների առատությունը հասարակության բարձր մակարդակի մասին չի խոսում, ավելի շուտ` հակառակը: Գրքանունների վիթխարի կույտի մեջ բազմազանություն փնտրելն այժմ ավելորդ զբաղմունք է: Դրանք մեծ մասամբ միօրինակ գործեր են, կրկնություններ, նույն մտքի կամ նույն պատկերի տարբեր վարիացիաներ, առանց ինքնատիպության, անհատականության, առանց «պրոբլեմի»:

«ԱՅՆՊԵՍ, ԻՆՉՊԵՍ ԼՌՈՒԹՅՈՒՆՆ է ՁԳՏՈՒՄ ԲԱՌԵՐԻՆ, ԱՅԴՊԵՍ ԷԼ ԲԱՌԵՐՆ ԵՆ ՁԳՏՈՒՄ ԼՌՈՒԹՅԱՆ»

-«Պոեզիան իրականություն չի արտացոլում, նա ստեղծում է իրականություն»: Մեր իրականությունը փորձո՞ւմ է նմանվել պոեզիայի ստեղծած իրականությանը:
-Այո, պոեզիան ոչ թե արտացոլում է իրականությունը, այլ ստեղծում է այն, այսինքն, իրականության արտաքին շերտի տակ, որը, ինչպես գիտենք, անհետանում է, չքանում անցնող վայրկյանների հետ (մինչդեռ իրական է այն, ինչը մշտական է), նա գտնում է ժամանակի այն կենդանի երակը, որի միջով անցնում է իսկական կյանքը: Օրինակ, Հին Հունաստանը հենց այնպիսին է, ինչպիսին նրան ստեղծել է Հոմերոսը: Առայժմ, ցավոք սրտի, մեր պոեզիան է հետևում մեր իրականությանը, ոչ թե հակառակը:
-«Ամեն տող ապրում է ինքնուրույն կյանքով, ամեն տող սեփական իր պատկերն ունի»: Ո՞ր դեպքում են տողը, բանաստեղծությունը հավերժ ապրում:
-Այդ տողերի իմաստը կապված է արվեստի, մասնավորապես պոեզիայի ինքնաստեղծ էության հետ, երբ արվեստի ստեղծագործությունն ինքն է ստեղծում իրեն, հեղինակը չի բռնանում նրա վրա, չի ճնշում նրան իր նեղանձնական կամքով, այսպես ասած, չի խանգարում նրան ստեղծագործական պրոցեսում: Իսկական արվեստը, որքան էլ արվեստագետի անձնական-անհատական գործն է, որպես պարադոքս, ձգտում է դառնալ վերանհատական, վերանձնական: Վատ են այն տողերը, որոնք չեն ձգտում այդ ամենին, դրանք մեռնում են իրենց ծնունդ տվող նեղանձնական «իմպուլսների» հետ:
-«Գնալով ավելի դժվա՞ր է դառնում պոեզիա գրել»:
-Պոեզիա գրելը դժվարանում է այն ժամանակ, երբ բանաստեղծը գիտակցում է իր պատասխանատվությունը գրած տողերի նկատմամբ: Որքան մեծ է այդ գիտակցությունը, այնքան մեծ է ստեղծագործության ներքին դիմադրողականությունը: Պատասխանատվության զգացումը կապված է բանաստեղծի ամենաբարձր բարոյական գիտակցության հետ, որը նրան ազատում է «կեղծ ազատության» մտապատրանքից:
-Պոեզիան նաև լռությո՞ւն է: Ինչի՞ կարիք ունի աշխարհը` լռությա՞ն, ճշմարիտ խոսքի՞, հանգստի՞:
-Այո, բանաստեղծության մեջ պետք է լռություն լինի: Այն, ինչը գտնվում է բառերի ոլորտից դուրս (կեցության ամենախոր մակարդակներում), արտահայտվում է բառերի մեջ որպես ինտոնացիա, որպես երաժշտական առանձնահատուկ վիճակ (ոչ տաղաչափության, այլ հոգեբանական-գոյաբանական իմաստով), որն անհնար է պատմել: Այնպես, ինչպես լռությունն է ձգտում բառերին, այդպես էլ բառերն են ձգտում լռության: Իսկ «լռությունը», «ճշմարիտ խոսքը», «հանգիստը» իմացաբանական նույն շարքի առանձին արտահայտություններն են: Ըստ էության, դրանք վերաբերում են հոգևոր նույն ոլորտի տարբեր կողմերին: Լռությունը նույն «ճշմարիտ խոսքն» է, ինչի մասին գրում է չինացի փիլիսոփան, դա ձեռք է բերվում «հանգստի» մեջ, ստեղծագործական ներքին ինքնակենտրոնացման, ներքին արթնացման, ներքին ազատության մեջ: Կեղծ, փքուն, սուտ խոսքերի առատության մեջ խորտակվող աշխարհը ծարավի է այդ «ճշմարիտ խոսքին», միշտ չէ, որ նա գիտակցում է դա, բայց ինքը տանջվում է այդ ծարավից: Իմ կարծիքով, ժամանակակից մարդուն հենց դա է պետք` այնպիսի արվեստ, որն ինչ-որ չափով կհագեցնի այդ ծարավը:
-Համաշխարհային սարդոստայնը ստիպում է ժամանակակից մարդուն անընդհատ վազել, թվում է` կյանքը, աշխատանքի ձևերը հեշտացել են, իրականում արագացել է կյանքը: Մեր կյանքն արդյո՞ք դրանից չի կարճանում, «զգո՞ւմ ենք» այդ վազքի մեջ ժամանակը:
-Ժամանակակից մարդը շատ է աշխատում, բայց այդ աշխատանքը հիմնականում ի՛ր աշխատանքը չէ, նա աշխատում է ոչ թե ելնելով իր ներքին պահանջմունքից, այլ ենթարկվելով արտաքին ուժերի պարտադրանքին: Նա աշխատում է, բայց նրա «մարդկային հոգին» չի աշխատում: Արտաքին աշխարհում նա «վազքի մեջ» է, նա շատ է շարժվում, բայց իր ներքին աշխարհում նա «ժանգոտվում» է անշարժությունից: Դրանից էլ նա ժամանակը չի ապրում ամբողջությամբ, այլ բեկորներով, մաս-մաս, «երբեմն», որն առաջացնում է ժամանակի անհամասեռ պատկերացում և ընկալում: Մեր կյանքը դրանից ոչ թե կարճանում է, այլ հաճախ պարզապես դառնում է անիմաստ:
-«Ժամանակը մի վայր է, ուր ես միշտ Բացակա եմ»: Ժամանակ, մահ, անմահություն՝ գրողները հաճախ են անդրադառնում այս թեմաներին: Ո՞րն է ժամանակի Ձեր ընկալումը:
-Այդ տողերը ես գրել եմ հավանաբար այն մտքով, որ մարդը կարող է լինել ամեն տեղ և ոչ մի տեղ, միաժամանակ, նույն պահին, մարդը պառակտված է ժամանակային տարբեր չափումների մեջ: Ընդհանրապես ժամանակի վերապրումը իմ պոեզիայի «ինֆորմացիոն միջուկն» է, որին ես անդրադարձել եմ իմ կյանքի տարբեր շրջաններում:

«ՏԽՐՈՒԹՅՈՒՆՆ ԱՐՎԵՍՏԻ ՀՈԳԵԲԱՆԱԿԱՆ ՖՈՆՆ Է»

-«Գնալով ավելի դժվար է քայլել փողոցում, ուր չկան ծանոթ-բարեկամներ»… Գուցե խոսքն արտագաղթի մասին է, գուցե ոչ, ամեն դեպքում, ծանոթ դեմքերի պակասը ավելի տխուր չի՞ դարձնում մեր քաղաքը, ավելի օտար ու անպաշտպան:
-Դա կարող է և արտագաղթի մասին է, երբ քաղաքում բացակայում են ընկերներն ու բարեկամները, բայց իրականում դա օտարացման երևույթի մասին է, մարդկային մենակության, երբ ինչ-որ չափով փլվում են մարդու կապերն ու հարաբերությունները, և նա հայտնվում է մի իրադրության մեջ՝ «փողոցում, ուր չկան ծանոթ-բարեկամներ»:
-Ձեր ստեղծագործությունները թարգմանվել են բազմաթիվ լեզուներով՝ անգլերեն, ֆրանսերեն, գերմաներեն, իտալերեն, իսպաներեն և այլն։ Ձեր գործերը ավելի շատ խորհրդայի՞ն շրջանում, թե՞ մեր ժամանակներում են արձագանք գտնում, թարգմանվում, հասնում ընթերցողին:
-Այո, թարգմանություններ եղել են, իսկ մեկ ամիս առաջ Թեհրանում անգլերեն լույս տեսավ իմ մենագրությունը՝ «Արևմտյան գրականության կրոնա-փիլիսոփայական քննությունը. շարժում դեպի հավասարակշռություն» վերնագրով: Բնականաբար, հիմա իմ գործերն ավելի շատ են թարգմանվում, բայց ընթերցողները դրանից չեն ավելանում: Նախկինում տպագրվում էին ավելի քիչ (հասկանալի պատճառներով), բայց ընթերցողներն ավելի շատ էին: Այսպիսին է պարադոքսալ իրականությունը:
-«Արվեստը ազատում է դիմակներից»: Գրելիս մարդը չի՞ կարող կեղծել: Դիմակավորված գրականություն չկա՞:
-Դիմակավորված գրականություն չկա, ոչ էլ կա կեղծ գրականություն, այդ բոլորը մտացածին խոսքեր են: Կա վատ գրականություն, դա շատ հաճախ այն «անկեղծ» գրականությունն է, որը քո ասած «կեղծ գրականությունն» է: Էսթետիկայում անկեղծության կատեգորիա չկա: Կեղծ գրականությունը հենց վատ գրականությունն է: Գրողը հաճախ որքան ձգտում է անկեղծության, այնքան հանգում է կեղծիքին: Այդպիսին է արվեստը՝ բարդ, անբացաատրելի, անսպասելի:
-«Կյանքը տխո՞ւր է»:
-Տխրությունը մարդկային կյանքի ընդհանուր տոնայնությունն է, նրա անբաժանելի հատկանիշը: Այդ բանաստեղծությունը ես գրել եմ 1970-ին՝ Մոսկվայում, գտնվելով մի որոշակի տրամադրության մեջ. տխուր են և՛ Աքիլլեսը, և՛ Հեկտորը, որոնք մենամարտում էին միմյանց դեմ, և նրանցից մեկը պետք է զոհվի, տխուր են Դոն Ժուանը («Կյանքը տխուր է»,- ասաց Դոն Ժուանը սիրուհու սենյակից ելնելով), տխուր է նկարիչը, որը «նկարում է աղավնի»: Տխրությունն արվեստի հոգեբանական ֆոնն է:
-«Մարդը պոեզիայում իրեն չի գտնում, նա իրեն չի գտնում պոեզիայից դուրս»: Դուք ո՞ր տարածքում եք ավելի շատ լինում:
-Մարդը ոչ պոեզիայի մեջ է, ոչ պոեզիայից դուրս, որտե՞ղ է նա: Այս բանաստեղծությունն ընթերցողին դրդում է մտածել այդ մասին, դա էլ բանաստեղծության ներքին նպատակն է:

«ԱՐՎԵՍՏՆ Է ՄԱՐԴՈՒ ԳՈՅՈՒԹՅԱՆ ԿԱՏԱՐՅԱԼ ՁԵՎԸ»

-«Ես հարցնում եմ, նա` պատասխանում
«Նա ինձ ընդունո՞ւմ է»։
«Ոչ, որովհետև նա քեզ չի լքել»: Աստծո հետ հա՞շտ եք:
-Արվեստն ինքն իր մեջ ունի որոշակի «դեմոնական» երանգավորում, բայց նա երբեք հակաաստվածային լինել չի կարող: Արվեստը միշտ աստվածային է:
-«Ընդհատել կարողացիր, երբ ընդհատվում է, կամ շարունակիր, եթե չունես ուրիշ մի հնարավորություն»: Պարոն Էդոյան, իսկ ճիշտ հակառակը չի՞ լինում:
-Կարող է և դրա ճիշտ հակառակը լինել, բայց ընդհանրապես արվեստագետի ներքին «իմպուլսը» նրան ճիշտ ժամանակին հրահանգում է` ընդհատել:
-«Արվեստն է մարդու գոյության կատարյալ ձևը»: Մեր ժամանակներում փոխե՞լ են իրենց ձևը արվեստը, գրականությունը, մարդը:
-Այո, մարդու գոյության կատարյալ ձևը արվեստի մեջ է: Ես դրանում համոզված եմ. արվեստից դուրս մարդը կորցնում է իր գոյության հենարանը, որի կատարյալ «հատակագիծը» նա գտնում է արվեստի մեջ: Ես գիտեմ հաստատ, որ դրա մեջ է արվեստի հավերժության գաղտնիքը. չկա արվեստ` չկա մարդ: Արարչից հետո արվեստն է մարդ ստեղծում: Մարդկային կյանքի բոլոր փոփոխություններն արձանագրված են արվեստի պատմության «ակաշա-քրոնիկայում»: Հետևիր այդ պատմությանը և կտեսնես մարդկային Ոգու շարժման հետագիծը:
-«Երաժշտություն կա, որ նման չէ երաժշտության, պոեզիա, որ նման չէ պոեզիայի»: Խոսքը վատ, անճաշակ երաժշտության ու պոեզիայի մասի՞ն է: Մեր իրականության մեջ ո՞րն է գերիշխում: Եվ ինչո՞ւ են մարդկանց գրավում դյուրամարսն ու էժանը:
-Մեր իրականության մեջ, ցավոք սրտի, գերիշխում է այդ անճաշակ, գռեհիկ, անմիտ և աննպատակ երաժշտությունը (կամ գրականությունը): Դյուրամարսը, էժանագինը չի պահանջում որոշակի պատրաստվածություն: Նա փնտրում է անմիտը, որ չմտածի, իսկ մտածել նա չի սիրում, որովհետև հոգնում է: Արդյունքում ստացվում է այն, ինչ տեսնում ենք վիթխարի համերգասրահներում` վայրենության և անմտության այդ «վակխանալիաներում»:
-Իրականությունից փախչելու, հանգստանալու, ինքդ քեզ հետ մենակ մնալու տարբեր ձևեր կան: Արվեստը նո՞ւյնպես փախուստ է:
-Շիլլերն ասում էր` արվեստը փախուստի միջոց է «անհրաժեշտությունից դեպի ազատություն»: Ռիլկեն ասում էր` «կյանքը փախուստ է»: Այնուամենայնիվ, արվեստը փախուստ չէ, փախուստի տեղ պարզապես չկա: Ամեն տեղ մարդուն հետևում է նույն իրականությունը: Այդ իրականության տարրերից արվեստը ստեղծում է մի նոր իրականություն, որը ձևված է «մարդու վրա», պատասխանում է նրա բոլոր հարցերին և, ըստ էության, ավելի իրական է, քան բուն իրականությունը, որի նկատմամբ մարդը հաճախ օտարացում է ապրում, բայց արվեստի իրականության նկատմամբ՝ երբեք:

Զրույցը`
Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԻ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ